شب براتشب برات (نیز برائَت)، شب پانزدهم و به قولی چهاردهم ماه شعبان است. فهرست مندرجات۲ - وجه تسمیه این شب به شب برات ۳ - معادل شب برات در فارسی ۴ - معتقدین به شب قدر بودن شب برات ۵ - مخالفین این دیدگاه ۶ - نام های دیگر شب برات ۷ - فضیلت و عظمت شب برات ۷.۱ - دیدگاه اهل سنت و صوفیه ۷.۲ - روایات شیعی ۸ - اختلاف در نحوه عبادت در این شب ۹ - دیدگاه برخی اهل سنت درباره اعمال این شب ۱۰ - اعمال شب برات در کردستان ۱۱ - مراسم شب برات در هند ۱۲ - دیدگاه علمای اهل سنت درباره برخی از این اعمال ۱۳ - مراسم شب برات در دیگر جاها ۱۴ - شب برات در متون ادبی ۱۵ - فهرست منابع ۱۶ - پانویس ۱۷ - منبع ۱ - معنای براتبرائت به معنی بیزاری و دور بودن، و بری الذمه شدن از دَین، و برات ـ مخفف آن و یا کلمه دیگری از همان اصل ـ سند و نوشته‌ای است که به کسی دهند تا به استناد آن، پول یا هر چیز دیگر را از دیگری بگیرد. در ادبیات به هر حواله یا وارد معنوی برات می‌گویند. [۱]
علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ذیل «برات»، زیرنظر محمدمعین، تهران ۱۳۲۵ـ۱۳۵۹ ش.
[۲]
پانویس، محمدحسین بن خلف برهان، ج۱، ص۲۴۶، برهان قاطع، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۱ ش.
[۳]
عبدالرسول احمد نگری، جامع العلوم، ج۳، ص۱۷۹، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۲ - وجه تسمیه این شب به شب براتوجه تسمیه این شب به شب برات نیز به قولی آن بوده است که «هر کس در آن عبادت کند و نیکی به جای آرد، بیزاری یابد از دوزخ». [۴]
محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، ص۲۵۲، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۲ ش.
بدین ترتیب، در این شب، آمرزش یافتگان از مجازات تبرئه می‌شوند و به تعبیر مجازی، سند آزادی آنان از کیفر دوزخ صادر می‌شود. به قولی دیگر، شب برات، شب تعیین روزی افراد است و به تعبیر مجازی اسناد ارزاق آنان صادر، و به حکم الهی عمر و رزق هرکس معین می‌شود. [۵]
فیروزالدین، فیروزاللغات اردوجامع، ذیل «برات»، لاهور.
۳ - معادل شب برات در فارسیاعتقاد به صدور برات ارزاق در این شب و اطلاق کلمه چک به برات در فارسی، سبب شده است آن را شب چک نیز بخوانند که معرّب آن لیلة الصک است. [۶]
احمد دهلوی، فرهنگ آصفیه، ذیل «شب برات»، لاهور ۱۹۸۶.
[۷]
ج ۳، ذیل «صکّه»، به نقل از زبیدی، سعید شرتونی، ذیل اقرب الموارد، قم ۱۴۰۳.
[۸]
رضا قلی بن محمدهادی هدایت، کتاب فرهنگ انجمن آرای ناصری، ج۱، ص۳۱۷، چاپ سنگی ۱۲۸۸، چاپ افست تهران.
[۹]
رضا قلی بن محمدهادی هدایت، کتاب فرهنگ انجمن آرای ناصری، ج۱، ص۵۰۲، چاپ سنگی ۱۲۸۸، چاپ افست تهران.
[۱۰]
«چک»، محمد معین، ذیل «برات»، فرهنگ فارسی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۴ - معتقدین به شب قدر بودن شب براتعِکْرِمه بربری، از مشاهیر تابعین، و ابن عربی شب نیمه شعبان (شب برات) را همان شب قدر دانسته‌اند. [۱۱]
ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ج۴، ص۲۲۱، بیروت ۱۴۱۲.
[۱۲]
محمود بن عبدالله آلوسی، روح المعانی فی تفسیرالقرآن العظیم والسبع المثانی، ج۳۰، ص۱۹۱، بیروت.
[۱۳]
محمود بن عبدالله آلوسی، روح المعانی فی تفسیرالقرآن العظیم والسبع المثانی، ج۲۵، ص۱۱۳، بیروت.
[۱۴]
ابن عربی، رحمة من الرحمن فی تفسیرو اشارات القرآن من کلام محیی الدین ابن العربی، ج۴، ص۱۱۱، جمع و تألیف محمود محمودالغراب، دمشق ۱۴۱۰.
۵ - مخالفین این دیدگاهعامه مفسرین شب قدر را در ماه مبارک رمضان می‌دانند و گروهی از آنان بین آیات ۳ و ۴ دخان ۱۸۵ بقره و آیات سوره قدر جمع کرده و قائل به مرحله ای از نزول قرآن در لیله مبارکه شده‌اند و مصداق آن را شب برات دانسته و گفته‌اند که پاره ای از مراحل تقدیر اعمار، تقسیم ارزاق، و تعیین حاجیان در این شب انجام می‌گیرد. ۶ - نام های دیگر شب براتنامهای دیگری نیز بر آن نهاده‌اند، مانند لیله مبارکه، رحمة، برائة [۱۸]
محمود بن عمر زمخشری، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، ج۴، ص۲۶۹، بیروت، ۱۳۹۰۰.
[۱۹]
فتح الله بن شکرالله کاشانی، منهج الصادقین، ج۸، ص۲۷۱، چاپ علی اکبر غفاری، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۸۵).
شب نسخه، فرق، عَرْض [۲۰]
احمد بن محمد میبدی، کشف الاسراروعدة الابرار، ج۹، ص۱۰۲، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ ش.
حکم، قضا، قَدَر [۲۱]
محمود بن عمر زمخشری، پیشرو ادب، ج۱، ص۱۱، یا، مقدمة الادب، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۴۲ ش.
شک. [۲۲]
عبدالواسع بن عبدالجامع جبلی، دیوان عبدالواسع جبلی، ج۱، ص۶۱۵، چاپ ذبیح الله صفا، تهران ۱۳۶۱ ش.
۷ - فضیلت و عظمت شب برات۷.۱ - دیدگاه اهل سنت و صوفیهبسیاری از اهل سنت و فرقه‌های صوفیه به فضیلت و عظمت این شب و انجام دادن عباداتی چون تلاوت قرآن، برپاداشتن احیا و خواندن نمازها و ادعیه و روزه فردای این شب اعتقاد دارند. [۲۳]
بهاءالدین زکریا ملتانی، الاوارد، ج۱، ص۱۷۴ـ۱۷۶، اسلام آباد ۱۳۹۸.
[۲۴]
محمد علوی کرمانی، سیرالاولیاء، ج۱، ص۴۰۵، اسلام آباد ۱۳۹۸.
[۲۵]
محمد بن محمد نوربخش، الفقه الاحوط، ج۱، ص۱۱۲ـ۱۱۳، کراچی (تاریخ مقدمه ۱۳۹۳).
[۲۶]
برای نظریات سنیان رجوع کنید به، عبدالرسول احمد نگری، ج۳، ص۱۷۹، جامع العلوم، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۲۷]
برای نظریات سنیان رجوع کنید به، شرفعلی تهانوی، ج۴، ص۴۴۱، اسلامی بهشتی زیور، لاهور.
۷.۲ - روایات شیعیوعده آمرزش و اجابت دعا در شب پانزدهم شعبان و تقسیم ارزاق و تقدیر اعمار در این شب در روایات شیعه نیز آمده است. هرچند از این شب به نام شب برات کمتر یاد شده است، تشابه اعتقادات شیعیان و سنیان و عبادات آنان در شب پانزدهم شعبان و شب برات در روایاتی از پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم، حضرت علی علیه‌السلام، [۲۸]
محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، زادالمعاد، ج۱، ص۸۰ـ۸۱، (تهران).
[۲۹]
محسن امین، مفتاح الجنات، ج۳، ص۸۸ـ۹۱، بیروت.
[۳۰]
محسن امین، مفتاح الجنات، ج۳، ص۱۱۱ـ۱۱۳، بیروت.
دعای امام سجاد علیه السّلام در شب نیمه شعبان به روایت شیخ طوسی در مصباح المتهجد و سید بن طاوس در اقبال [۳۱]
محسن امین، مفتاح الجنات، ج۳، ص۹۸ـ۱۰۱، بیروت.
و حدیثی از امام صادق علیه السّلام [۳۲]
محسن امین، مفتاح الجنات، ج۳، ص۹۸ـ۹۹، بیروت.
در خور توجه است. در روایتی از امام رضا علیه السّلام لیلة الصکاک همان شب قدر دانسته شده است نه شب نیمة شعبان. [۳۳]
محسن امین، مفتاح الجنات، ج۳، ص۹۰، بیروت.
ظاهر این روایت با روایات پیشین چندان مطابقت نمی‌کند؛ زیرا تقسیم صکاک تعبیری مجازی از همان تقسیم ارزاق و تقدیر اعمار است و در روایتی [۳۴]
فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج۵، ص۲۷۹، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش.
پایان یافتن زندگی با نزول صکاک تعیین می‌شود.
۸ - اختلاف در نحوه عبادت در این شبباوجود شباهت‌هایی میان اعمال عبادی و فلسفه و معنای شب برات، در نحوه انجام این عبادات میان فرق صوفیه و اهل سنت و نیز شیعیان اختلافاتی وجود دارد، از جمله: به جماعت خواندن نماز شب برات که برخی از سنیان [۳۵]
شرح الاشباه و النظائر حموی، به نقل، ج۳، ص۱۷۹ـ۱۸۲، عبدالرسول احمد نگری، جامع العلوم، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
و کلیه شیعیان آن را حرام می‌دانند (در فقه شیعه هیچ نمازی را که ذاتاً مستحب باشدـ و نه آنچه در اصل واجب بوده و در شرایط خاصّی مستحب شده ـ نمی‌توان به جماعت خواند). اما برخی از اهل سنت این نماز را هم مانند نماز غیر واجب تراویح می‌دانند که می‌توان به جماعت خواند [۳۶]
سخن نظام الدین اولیا به استناد روایتی از فریدالدین گنج شکر (متوفی ۶۶۴) به نقل علوی، محمد علوی کرمانی، ج۱، ص۴۰۵، سیرالاولیاء، اسلام آباد ۱۳۹۸.
۹ - دیدگاه برخی اهل سنت درباره اعمال این شببعضی از اهل سنت نیز احادیث فضیلت اعمال شب برات ـ از جمله حدیث صد رکعت نماز ـ را از اصل سست و حتی ساختگی و آن اعمال را بدعت‌هایی زشت و نکوهیده دانسته اند، چنانکه عزالدین عبدالسلام (۵۷۷ـ۶۶۰) درباره اثبات ناروا بودن نماز لیلة الرغائب (در ماه رجب) و صد رکعت نمازی که از مهم‌‌ترین اعمال عبادی شب برات است، اثری مستقل نگاشته است. [۳۷]
عبدالرسول احمد نگری، جامع العلوم، ج۳، ص۱۸۲، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۱۰ - اعمال شب برات در کردستاندر پاره ای از نواحی کردستان، در این شب، در مسجدها و تکیه‌ها و خانقاه‌ها و منازل، دعاو نماز مخصوص (به جماعت و غیر جماعت) خوانده می‌شود؛ و عقیده بر این است که در شب برات، روزیِ بندگان از نو تقسیم خواهد شد و دعا برای افزایش روزی مستجاب است و هرکس آن شب سیر نخورد، در طول سال سیر نخواهد شد؛ ازاینرو همه خانواده ها، غذای مخصوص (پلو خورشت، کشمش پلو، رشته پلو و نظایر آن) تهیه می‌کنند، و فقیران را نیز در تهیه آن یاری می‌دهند، و به این کار «کاسه جشن» می گویند. ۱۱ - مراسم شب برات در هندهمچنین در نقاط مختلف شبه قاره هند مراسم گوناگونی برپا می‌شود که زیارت اهل قبور، تلاوت قرآن و اطعام و صدقه به مساکین برای آمرزش مردگان از آن جمله است (به استناد یک روایت، رسول اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم در شب برات به قبرستان مدینه رفتند و برای مردگان از خدا آمرزش خواستند [۳۸]
شرفعلی تهانوی، اسلامی بهشتی زیور، ج۴، ص۴۴۱، لاهور.
). پختن نوعی حلوا و شیرینی مخصوص و خیرات کردن آن، از دیگر مراسم این شب است. در این باره اشاره و تأکید رسول اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم به عزاداری برای حمزه علیه السّلام پس از شهادت وی در غزوه احد، موجب شده است تا مسلمانان هند برای یاد کردن وی در شب برات توجه و تقدم ویژه ای قائل شوند. سوزاندن عود و روشن کردن شمع، دادن هدایا بویژه اسباب و آلات آتش بازی به کودکان از دیگر آیین‌های شب برات است. [۳۹]
احمد دهلوی، فرهنگ آصفیه، ذیل «شب برات»، لاهور ۱۹۸۶.
۱۲ - دیدگاه علمای اهل سنت درباره برخی از این اعمالعلمای اهل سنت برخی از این اعمال را بدعت و اتلاف بیهوده مال و کار حرام اعلام و آن را نهی کرده‌اند. [۴۰]
شرفعلی تهانوی، اسلامی بهشتی زیور، ج۴، ص۴۴۱، لاهور.
برخی نیز رد پای سنن هندویی مانند عیدهای دیوالی و ماهاشیوراتری را در پاره ای از این مراسم، از جمله روشن کردن شمع در برابر خانه ها، دیده اند.
۱۳ - مراسم شب برات در دیگر جاهااز دیگر سرزمین‌هایی که مراسم مختلف شب برات، از جمله چراغانی، در آن‌ها برگزار می‌شده، خراسان، [۴۱]
جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، ج۷، ص۴۴۶، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۴۲]
علی رواقی، «شب چک»، ج۱، ص۲۱۴ـ۲۱۵، در نامه مینوی، چاپ حبیب یغمائی و ایرج افشار، تهران ۱۳۵۰ ش.
عراق، [۴۳]
هندوشاه بن سنجر، تجارب السّلف، ج۱، ص۱۸۹ـ۱۹۰، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۵۷ ش.
دمشق، [۴۴]
ابن کثیر، البدایة والنهایه، ج۱۴، ص۲۴۷، چاپ احمد ابوملحم (و دیگران)، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
مکه، [۴۵]
ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه (رحلة ابن بطوطه)، ج۱، ص۱۷۳، ترجمه محمدعلی موحد، تهران ۱۳۶۱ ش.
مصر [۴۶]
احمد بن علی مقریزی، المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، ج۱، ص۴۶۵ـ۴۶۶، قاهره.
[۴۷]
احمد بن علی مقریزی، المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، ج۱، ص۴۹۰، قاهره.
بوده است. و در روزگار ما نیز اجرای این مراسم در مصر [۴۸]
محمود شلتوت، مِن توجیهات الاسلام، ج۱، ص۴۳۸، قاهره.
و افغانستان [۴۹]
علی رواقی، «شب چک»، ج۱، ص۲۱۶، در نامه مینوی، چاپ حبیب یغمائی و ایرج افشار، تهران ۱۳۵۰ ش.
ادامه دارد.
۱۴ - شب برات در متون ادبیدر متون ادبی فارسی، از جمله اشعار رودکی، [۵۰]
رضا قلی بن محمدهادی هدایت، کتاب فرهنگ انجمن آرای ناصری، ج۱، ص۵۰۲، چاپ سنگی ۱۲۸۸، چاپ افست تهران.
[۵۱]
محمد معین، فرهنگ فارسی، ذیل «برات»، تهران ۱۳۶۳ ش.
مواعظ سعدی [۵۲]
مصلح بن عبدالله سعدی، کلیات سعدی، ج۱، ص۷۲۶ـ۷۲۷، چاپ محمدعلی فروغی، تهران ۱۳۶۵ ش.
و اشعار سنایی [۵۳]
علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ذیل واژه، زیرنظر محمدمعین، تهران ۱۳۲۵ـ۱۳۵۹ ش.
از شب برات یاد شده است. در ادبیات اردو نیز ناسخ به این شب و مراسم ویژه آن در هند اشاره می‌کند. [۵۴]
احمد دهلوی، فرهنگ آصفیه، ذیل «شب برات»، لاهور ۱۹۸۶.
۱۵ - فهرست منابع(۱) محمود بن عبدالله آلوسی، روح المعانی فی تفسیرالقرآن العظیم والسبع المثانی، بیروت. (۲) ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه (رحلة ابن بطوطه)، ترجمه محمدعلی موحد، تهران ۱۳۶۱ ش. (۳) ابن عربی، رحمة من الرحمن فی تفسیرو اشارات القرآن من کلام محیی الدین ابن العربی، جمع و تألیف محمود محمودالغراب، دمشق ۱۴۱۰. (۴) ابن کثیر، البدایة والنهایه، چاپ احمد ابوملحم (و دیگران)، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۵) ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، بیروت ۱۴۱۲. (۶) محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۷) عبدالرسول احمد نگری، جامع العلوم، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵. (۸) محسن امین، مفتاح الجنات، بیروت. (۹) محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۱ ش. (۱۰) شرفعلی تهانوی، اسلامی بهشتی زیور، لاهور. (۱۱) عبدالواسع بن عبدالجامع جبلی، دیوان عبدالواسع جبلی، چاپ ذبیح الله صفا، تهران ۱۳۶۱ ش. (۱۲) علی اکبر دهخدا، لغت نامه، زیرنظر محمدمعین، تهران ۱۳۲۵ـ۱۳۵۹ ش. (۱۳) احمد دهلوی، فرهنگ آصفیه، لاهور ۱۹۸۶. (۱۴) علی رواقی، «شب چک»، در نامه مینوی، چاپ حبیب یغمائی و ایرج افشار، تهران ۱۳۵۰ ش. (۱۵) محمود بن عمر زمخشری، پیشرو ادب، یا، مقدمة الادب، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۴۲ ش. (۱۶) محمود بن عمر زمخشری، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، بیروت، ۱۳۹۰۰. (۱۷) مصلح بن عبدالله سعدی، کلیات سعدی، چاپ محمدعلی فروغی، تهران ۱۳۶۵ ش. (۱۸) سعید شرتونی، ذیل اقرب الموارد، قم ۱۴۰۳. (۱۹) محمود شلتوت، مِن توجیهات الاسلام، قاهره. (۲۰) فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۲۱) محمد علوی کرمانی، سیرالاولیاء، اسلام آباد ۱۳۹۸. (۲۲) فیروزالدین، فیروزاللغات اردوجامع، لاهور. (۲۳) فتح الله بن شکرالله کاشانی، منهج الصادقین، چاپ علی اکبر غفاری، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۸۵). (۲۴) محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، زادالمعاد، (تهران). (۲۵) محمد معین، فرهنگ فارسی، تهران ۱۳۶۳ ش. (۲۶) احمد بن علی مقریزی، المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، قاهره. (۲۷) بهاءالدین زکریا ملتانی، الاوارد، اسلام آباد ۱۳۹۸. (۲۸) جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ ش. (۲۹) احمد بن محمد میبدی، کشف الاسراروعدة الابرار، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ ش. (۳۰) محمد بن محمد نوربخش، الفقه الاحوط، کراچی (تاریخ مقدمه ۱۳۹۳). (۳۱) رضا قلی بن محمدهادی هدایت، کتاب فرهنگ انجمن آرای ناصری، چاپ سنگی ۱۲۸۸، چاپ افست تهران. (۳۲) هندوشاه بن سنجر، تجارب السّلف، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۵۷ ش. ۱۶ - پانویس
۱۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «برات»، شماره۸۴۹. |